“Αρχαία που δε βλέπονται, γρήγορα λησμονιούνται…”

toportal.gr,01/02/2014

Πέρυσι, σημαντικές αρχαιότητες ανακαλύφθηκαν κατά την κατασκευή του μετρό της Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκριμένα, ανακαλύφθηκε ολόκληρη η καρδιά της βυζαντινής πόλης, με τους κεντρικούς δρόμους της πλακοστρωμένους και οικήματα κατά μήκος τους.

Μολονότι ειδοποιημένη ήδη από το 2006 για τη μεγάλη πιθανότητα να συμβεί κάτι τέτοιο, η κατασκευάστρια εταιρεία διαπίστωσε ξαφνικά πως η κατά χώρα (επιτόπου) διατήρησή τους ήταν τεχνικά πολύ δύσκολη, πολυέξοδη και θα προκαλούσε σημαντικές καθυστερήσεις στην ολοκλήρωση του έργου.

Αντί γι αυτό η εταιρεία πρότεινε τη διάλυση των μνημείων και τη μεταφορά τους μακριά από το μετρό, αλλά και από το κέντρο της πόλης (στο στρατόπεδο Π. Μελά, στη Σταυρούπολη, πολύ κοντά στη βιομηχανική περιοχή του Ευόσμου).

Ακολούθησε μια διελκυστίνδα μεταξύ αρχαιολόγων και της δημοτικής αρχής, από την μια, και της Εταιρείας η οποία είχε μάλιστα και την αμέριστη υποστήριξη του κράτους, από την άλλη (για λεπτομέρειες εδώ).

Οι υποστηρικτές του σχεδίου ισχυρίζονται πως τα μνημεία θα συνεχίσουν τον «εκπαιδευτικό» τους ρόλο ως μέρος μιας υπαίθριας έκθεσης. Ως επιχείρημα αναφέρουν το προηγούμενο του Μετρό της Αθήνας και συγκεκριμένα των αρχαιοτήτων του Σταθμού Συντάγματος, μέρος των οποίων έχει όντως μεταφερθεί σε ειδικά διαμορφωμένο υπαίθριο εκθεσιακό χώρο στην Πανεπιστημιούπολη της Αθήνας (για όσους δεν ξέρουν την πρωτεύουσα, βρίσκεται στην περιοχή Ζωγράφου).

Βλέπει κανείς τα μεταφερθέντα;

Ίσως ν’ ακούγεται καλό, αλλά για μια στιγμή: αν είναι τόσο σπουδαία αυτά τα αρχαία και τόσο καλή ιδέα η μεταφορά τους, τότε γιατί δεν τα είχα δει ποτέ; Αν δεν τα είχα δει ποτέ (μολονότι και αρχαιολόγος και ξεναγός), μήπως τα είχε δει κάποιος άλλος; Όσοι συνάδελφοι, φίλοι και γνωστοί ρωτήθηκαν, έδωσαν αρνητική απάντηση. Τι στο καλό; Κανείς δεν τα είχε δει;

Γνώριζα ότι βρισκόταν στην Πανεπιστημιούπολη, αλλά πού ακριβώς; Πήρα διάφορα τηλέφωνα, έψαξα στο δίκτυο, αλλά δεν κατόρθωσα να βρω πιο συγκεκριμένες πληροφορίες. Αποφάσισα να κάνω μια επιτόπια έρευνα.

Αναζητώντας τα αρχαία στην Πανεπιστημιούπολη

Η πρώτη μου στάση ήταν φυσικά η Φιλοσοφική.

Σκέφτηκα πως τουλάχιστον οι φοιτητές αρχαιολογίας θα έπρεπε να τα ξέρουν. Όμως τα παιδιά στα στέκια των διαφόρων νεολαιών δεν ήξεραν καν ότι υπάρχει τέτοιο πράγμα. Έξω από το σπουδαστήριο, τα αμφιθέατρα και τις αίθουσες του αρχαιολογικού τμήματος συνάντησα την ίδια απορία, από όλους. Φεύγοντας τους άκουγα να συζητούν μεταξύ τους «Ρε συ, πού είν’ αυτό;»«Εσύ το ήξερες;»

Με λίγα λόγια, από όλους όσους ρώτησα στη Φιλοσοφική, κανείς δεν ήξερε καν ότι υπάρχουν εκεί γύρω τα μεταφερθέντα αρχαία του Μετρό. Ευτυχώς, το μουσείο της σχολής ήταν ανοιχτό κι εκεί μου έδωσαν πληροφορίες (αν αναζητήσετε το χώρο είναι στο τέρμα των λεωφορείων 220 και 221).

Η είσοδος ήταν ανοιχτή και αφύλαχτη. Μπήκα χωρίς κανείς να μου ζητήσει κάρτα ή εισιτήριο. Η έκθεση αποτελείται από τον υπαίθριο εκθεσιακό χώρο, όπου βρίσκονται οι μεταφερθείσες αρχαιότητες, κι ένα μικρό μουσειάκι χωρίς εκθέματα, μόνο πανό, που εξηγούν σε ποια κατάσταση βρέθηκαν τα ευρήματα και πώς έγινε η αποκόλληση, μεταφορά κι επανατοποθέτησή τους.

Ο υπαίθριος χώρος

Μακέτα του χώρου στην Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου όπου εκτίθενται οι αποσπασμένες αρχαιότητες του Συντάγματος. Από το Μουσείο της Φιλοσοφικής Σχολής (τα γράμματα δικά μου).

Ο υπαίθριος χώρος διαιρείται σε τρία τμήματα. Το πρώτο, κάτω από στέγαστρο, φιλοξενεί τα ευρήματα από ένα ρωμαϊκό λουτρό (βαλανείο).

Το δεύτερο τμήμα, περιέχει ανακατασκευή τμήματος της οδού που οδηγούσε στα Μεσόγεια, με την κοίτη του Ηριδανού από τη μια, και λίγες σαρκοφάγους από την άλλη.

Στο χώρο τοποθέτησαν και ένα «φιλέτο» της στρωματογραφίας της οδού (εγκιβωτισμένο μέσα σε γυάλινο κλωβό για προστασία), που δείχνει πώς το επίπεδο του δρόμου ανυψωνόταν σταδιακά επί αιώνες. Δυστυχώς, ο κλωβός δε φαίνεται να προστατεύει το εύρημα ούτε από την υγρασία, ούτε από τη βαρύτητα (προσέξτε την κλίση) : 

Το τρίτο τμήμα του χώρου περιέχει τις βάσεις πεσσών ενός ρωμαϊκού υδραγωγείου, ένα υδραυλικό δίκτυο με αγωγούς και φρεάτια, επίσης ρωμαϊκό, και, τέλος, βυζαντινούς «σιρούς,» δηλαδή μεγάλα, χτιστά πιθάρια για την αποθήκευση των σιτηρών:

Παρά το δυνατό ήλιο, οι αρχαιότητες φαίνονταν παράξενα μόνες και χαμένες πάνω σ’ αυτή τη ράχη του Υμηττού. Δίπλα τους τα αυτοκίνητα περνούσαν με θόρυβο, ενώ λίγο μακρύτερα φαίνονταν τα πρώτα σπίτια της πόλης. Τα λεωφορεία της αφετηρίας έφερναν κι έπαιρναν φοιτητές από τους οποίους κανείς δεν έριχνε μια ματιά προς τα εδώ.

Το μουσείο
Αφού επισκέφθηκα το χώρο, κατευθύνθηκα προς το μουσείο. Πάλι, δεν ήταν κανείς στην είσοδο. Άραγε ο φύλακας έλειπε; Μήπως είχε πάει στην τουαλέτα; Ο χώρος ήταν σκοτεινός, τα φώτα σβηστά.

                                              Τα άναψα και περιηγήθηκα στο μικρό χώρο.

Διάβασα τα πανό με τις πληροφορίες για τα ευρήματα, σχεδιαγράμματα κτλ. Ήταν άφθονα και κατατοπιστικά, αλλά όση ώρα έμεινα εκεί ήμουν απολύτως μόνος – δεν εμφανίστηκε κανείς.

Ήταν προφανές πως ο χώρος, αν και μικρός, είχε φτιαχτεί για να υποδέχεται επισκέπτες. Υπήρχε μια σειρά από πάγκους μπροστά σε μια οθόνη προβολής, πιθανώς για παρουσιάσεις σε σχολεία.

Όμως, ο χώρος φαινόταν παράξενα έρημος, σαν να μην τον είχε επισκεφθεί κανείς για καιρό. Άραγε πριν πόσο καιρό είχαν καθίσει εδώ οι τελευταίοι μαθητές;

Συμπέρασμα
Τι σημαίνει αυτό; Απλούστατα, τα αρχαία που μετακινήθηκαν από το Σύνταγμα δεν τα βλέπει κανείς, εκτός ίσως, πότε-πότε, κάποιο τοπικό σχολείο.

Με λίγα λόγια, η μετακίνηση των αρχαιοτήτων μακριά από το φυσικό τους χώρο ισοδυναμεί με θάψιμό τους.

Αντίθετα, όσα ευρήματα του Συντάγματος έμειναν στο σταθμό είναι σήμερα ορατά από όλους και, πράγματι, τα επισκέπτονται χιλιάδες ανθρώπων κάθε χρόνο.

Αντίθετα, όσα ευρήματα αποσπάστηκαν από τη θέση τους και μεταφέρθηκαν στην Πανεπιστημιούπολη, εκτίθενται στη φθορά που προκαλεί η έκθεση κάθε αρχαιότητας, χωρίς όμως να τα βλέπει κανείς (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων).

Η μετακίνηση βλάπτει

Η μετακίνηση αρχαιοτήτων αποτελεί μια ακραία παρέμβαση που δικαιολογείται μόνο σε περίπτωση που το μνημείο κινδυνεύει να καταστραφεί.

Κάθε απόσπαση αλλοιώνει τη σύστασή τους, ενώ καταστρέφει τη σχέση μεταξύ τους και με το χώρο που τα περιβάλλει. Επίσης, η μεταφορά εμπεριέχει κινδύνους για την ακεραιότητά τους.

Πέρα από αυτό, τα μνημεία δεν είναι κινητά αντικείμενα. Ο διαθέσιμος χώρος είναι βασική παράμετρος που λαμβάνεται υπόψη πριν από την κατασκευή οποιουδήποτε έργου. Η αφαίρεση ενός μνημείου από το φυσικό του χώρο αναιρεί αυτή τη σχέση, και κάνει δυσνόητη ως και ακατανόητη την τελική μορφή του, τον προσανατολισμό του, κτλ.

Επίσης, εάν κάποια στιγμή στο μέλλον αποκαλυφθούν άλλα ευρήματα στη γύρω περιοχή, η σύνδεσή τους με τις μεταφερθείσες αρχαιότητες θα είναι αδύνατη.

Και κάτι ακόμη
Για σκεφτείτε: ένα βασικό επιχείρημα του Βρετανικού Μουσείου κατά της επιστροφής των γλυπτών του Παρθενώνα είναι πως εκεί διασφαλίζεται η καλύτερη προστασία τους. Το δικό μας αντεπιχείρημα είναι πως τα μνημεία αυτά δεν είναι αυθύπαρκτα, αλλά είναι καλύτερα κατανοητά στο χώρο που τα γέννησε, δίπλα στο μνημείο από το οποίο αποσπάστηκαν.

Πώς είναι λοιπόν δυνατό εμείς, που διαρρηγνύουμε τα ιμάτιά μας κατά της απόσπασης μνημείων από το φυσικό τους χώρο, να αποσπούμε άλλα ευρήματα; Και μάλιστα χωρίς προηγουμένως να καταβάλλουμε κάθε προσπάθεια, να εξαντλήσουμε κάθε δυνατότητα διατήρησής τους στο χώρο στον οποίο βρέθηκαν;

Για όλους αυτούς τους λόγους είμαι κάθετα αντίθετος στη μετακίνηση του Τετράπυλου της Θεσσαλονίκης από την καρδιά της πόλης όπου βρισκόταν, σε ένα χώρο ξένο προς αυτά. Θα ήταν σαν, όταν ανακαλύφθηκε η Αρχαία Αγορά της Αθήνας να την είχαμε μεταφέρει στον Ασπρόπυργο. Και μόνο το ότι σήμερα βρίσκεται στη θέση όπου ήταν στην αρχαιότητα, μας δίνει μια ιδέα για το πώς ήταν η πόλη και πώς συνδέονταν τα διάφορα μνημεία μεταξύ τους και με την Ακρόπολη. Εάν η Θεσσαλονίκη μετακινήσει τα αρχαία που βρέθηκαν σήμερα, θα χάσει για πάντα την ευκαιρία δημιουργίας ενός μοναδικού πολιτιστικού πυρήνα, ακριβώς στο κέντρο της.

Η εικόνα είναι image-capture από τον υπολογιστή μου. Στο άνω μέρος φαίνεται η διεύθυνση της ιστοσελίδας (URL) ενώ κάτω αριστερά φαίνεται ανοιχτό άλλο παράθυρο, που δείχνει την ώρα και την ημερομηνία.

Τη στιγμή που γράφεται αυτό το άρθρο, το ΚΑΣ (Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο) συνεδριάζει για πολλοστή φορά για την τύχη των ευρημάτων του μετρό της Θεσσαλονίκης. Ελπίζω το αποτέλεσμα να είναι αυτό που επιθυμώ κι όχι αυτό που φοβάμαι.

Αν επιθυμείτε να ενώσετε τη φωνή σας με τη φωνή όλων όσων διαμαρτύρονται για την πρόταση της μετακίνησης, υπογράψτε το ψήφισμα εδώ. Εναλλακτικά, μπορείτε να στείλετε την άποψή σας στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (εδώ), την εταιρεία Αττικό Μετρό ΑΕ (εδώ) ή το σύμβουλό της για αρχαιολογικά θέματα, Μ. Τιβέριο (εδώ).

Πηγή http://aristotelisguidegr.wordpress.com/2014/01/29/αρχαία-που-δε-βλέπονται-γρήγορα-λησμο/