Οι ανασκαφές στο μετρό Θεσσαλονίκης φέρνουν στο φως αριστουργήματα

lifo.gr,18/12/2019

Οι αρχαιολογικοί θησαυροί που αποκαλύπτονται οδηγούν τον επισκέπτη σ' ένα ταξίδι στον χρόνο, στη Θεσσαλονίκη του χτες, της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου 

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

Το μετρό στη Θεσσαλονίκη αναμένεται να επηρεάσει ριζικά την κοινωνική ζωή της πόλης. Κατά τη διάρκεια της κατασκευής του αναδείχτηκε ο σημαντικός πολιτιστικός πλούτος της πόλης του Θερμαϊκού. 

 Μια ενιαία και τεράστια αρχαιολογική ανασκαφή που υπολογίζεται ότι θα καλύπτει μια συνολική έκταση περίπου 20.000 τ.μ. 

Η κίνηση στους δρόμους πυκνή και η καθημερινότητα στην πόλη είχε τους δικούς της ρυθμούς. Επισκέπτομαι τους σταθμούς «Βενιζέλου» και «Αγία Σοφία», οι οποίοι θεωρούνται υψηλού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. 

 Εκεί βρίσκονται για να με ξεναγήσουν η προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, και οι αρχαιολόγοι Στέλλα Βασιλειάδου, Κρινιώ Κωνσταντινίδου, Ελένη Λαμπροθανάση, Τάνια Πρωτοψάλτη και Σταυρούλα Τζεβρένη.

Όση ώρα βρίσκομαι στους δύο σταθμούς, αρχαιολόγοι αλλά και άτομα όλων των ειδικοτήτων εργάζονται προσεκτικά, σκαλίζουν το έδαφος, μεταφέρουν αντικείμενα και σκεπάζουν αρχαιολογικά ευρήματα.

Οι πρώτες εικόνες είναι εντυπωσιακές. Αμέσως βιώνεις σε μεγάλο βαθμό ένα ταξίδι στον χρόνο, στη Θεσσαλονίκη του χτες, της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου.

Και στους δύο σταθμούς είναι ιδιαίτερα ξεχωριστό το πόσο πολύ μοιάζει η υπόγεια πόλη με τη σημερινή Θεσσαλονίκη.

Μια έκταση που συνδέει την ιστορίας της αρχαίας πόλης με αυτήν της σύγχρονης. Αντιλαμβάνεσαι ότι οι ανάγκες και η διαχείριση της καθημερινότητας παραμένουν ίδιες και πως αυτό που μεταβάλλει την κατάσταση είναι η τεχνογνωσία, οι πρακτικές και η τεχνολογία

Καταπάτηση ιδιοκτησίας, απαλλοτριώσεις κατοικιών ή καταστημάτων προκειμένου να δημιουργηθούν πλατείες, χρηματικές συναλλαγές και αποζημιώσεις οικοπέδων καταδεικνύουν την ομοιότητα μεταξύ των πρακτικών της αρχαίας Ελλάδας και των αντίστοιχων σημερινών.

Για πολλά χρόνια προέκυπταν εμπόδια, λάθη, φραγμοί και εκτιμήσεις που αποτέλεσαν την αιτία των καθυστερήσεων, λέει η κ. Βελένη. «Καταφέραμε κάτι πολύ σημαντικό, παρά τις διαρκείς αντιδράσεις που αντιμετωπίσαμε.

Η Αττικό Μετρό πραγματοποίησε τις απαραίτητες αλλαγές στον τεχνικό σχεδιασμό του μετρό της Θεσσαλονίκης και πλέον, στη νέα μελέτη του έργου, βύθισε τις σήραγγες σε βάθος πολύ χαμηλότερο από αυτό των αρχαιολογικών στρωμάτων.

Η αρχική εκτίμηση προέβλεπε βάθος 7-9 μέτρων, ενώ τώρα το βάθος των σηράγγων θα κυμαίνεται από -14 έως -31 μέτρα, προκειμένου να αποφευχθούν δυσάρεστες επιπλοκές κατά τη διάρκεια της κατασκευής» υποστηρίζει.

Οι συγκεκριμένοι σταθμοί θα μετατραπούν σε αρχαιολογικούς χώρους οι οποίοι θα είναι προσβάσιμοι στο κοινό είτε με ξεχωριστή είσοδο είτε μέσω της πεζογέφυρας.

Καθώς προχωράμε κατά μήκος του σταθμού «Βενιζέλου» πλησιάζουμε τους αρχαιολογικούς θησαυρούς και η κ. Βελένη μου λέει: «Πρόκειται για τον κεντρικό οδικό άξονα της βυζαντινής πόλης, ο οποίος ήταν στρωμένος με χωμάτινα και χαλικόστρωτα καταστρώματα.

Είναι ενδεικτικό ότι γύρω από τους δρόμους εκτείνονται πυκνοδομημένα οικοδομικά τετράγωνα, τα οποία συνιστούν γειτονιές της βυζαντινής αγοράς της πόλης.

Καταστήματα και εργαστήρια προσανατολίζονται με ανοιχτούς προς τον δρόμο χώρους για την έκθεση των προς πώληση προϊόντων.

 Πληθώρα μικροαντικειμένων και κοσμημάτων, όπως επιστήθιοι σταυροί, γυάλινα και χάλκινα βραχιόλια, χάλκινα κυρίως και σπανιότερα ασημένια δαχτυλίδια, μαρτυρά τον διαχρονικά εμπορικό χαρακτήρα της περιοχής, με έμφαση κυρίως στον τομέα της αργυροχρυσοχοΐας». 

Δίπλα μας, ο αρχαιολόγος Σωτήρης Σουλούκος μιλά για τη μοναδική εμπειρία του να εργάζεσαι στο κέντρο της πόλης κι αισθάνεται πολύ τυχερός που είναι παρών στις καθημερινές εργασίες που ενώνουν το χθες με το σήμερα.

Την ίδια στιγμή, ελάχιστα μέτρα πιο μακριά, στο σταθμό «Αγία Σοφία», με περιμένει η κ. Βασιλειάδου.

«Στο κέντρο της σύγχρονης πόλης και κάτω από τον άξονα της Εγνατίας Οδού εντοπίστηκε τμήμα του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας πόλης.

 Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί, όπως διακρίνεται, ο μαρμάρινος δρόμος ρωμαϊκών χρόνων που αποκαλύφθηκε σε πλάτος 4 μ. και μήκος 82,50 μ.

Είναι στρωμένος με μαρμάρινες πλάκες και στα νότια οριοθετείται από μαρμάρινο κράσπεδο και στυλοβάτη, πάνω στον οποίο εδράζονται οι κίονες μιας στοάς που αναπτύσσεται επίσης νότια, παράλληλα προς τον δρόμο.

 Επίσης, ήρθαν στο φως οικιστικά και οικοδομικά κατάλοιπα, όπως αποχετευτικοί αγωγοί, απορριμματικοί λάκκοι, κατάλοιπα τοίχων και κτιστές κατασκευές, που μαρτυρούν την αδιάλειπτη χρήση του χώρου ήδη από τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους. 

 Παράλληλα, αποκαλύφθηκαν οι διαδοχικές επιστρώσεις ενός κατά πολύ πλατύτερου από τον μαρμαρόστρωτο χωμάτινου δρόμου, που κατά την ελληνιστική περίοδο καταλάμβανε όλο το πλάτος του βόρειου μισού του σταθμού. 

 Αξίζει να αναφέρουμε ότι η κεντρική αυτή οδική αρτηρία της Θεσσαλονίκης χρονολογείται από τον 3ο αι. π.Χ μέχρι τις αρχές της Αυτοκρατορικής Περιόδου (1ος αι. π.Χ. - 1ος αι. μ.Χ.)». 

Όση ώρα βρίσκομαι στους δύο σταθμούς, αρχαιολόγοι αλλά και άτομα όλων των ειδικοτήτων εργάζονται προσεκτικά, σκαλίζουν το έδαφος, μεταφέρουν αντικείμενα και σκεπάζουν αρχαιολογικά ευρήματα. 

Ταυτόχρονα, διαπιστώνω από τις διαδρομές ανάμεσα σε αυτά την οργάνωση του αστικού χώρου από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης έως το τέλος της όψιμης αρχαιότητας.

Οι αρχαιολόγοι που με ξεναγούν υπογραμμίζουν: «Οι ανασκαφές που διεξάγονται στους δύο σταθμούς εντός του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, σε αυτόν της Αγίας Σοφίας και του Βενιζέλου, συμπληρώνουν τον τοπογραφικό χάρτη της πόλης στο ύψος της διαχρονικά κύριας οδικής αρτηρίας, της σημερινής Οδού Εγνατίας. 

Επιπρόσθετα, τα ευρήματα σκιαγραφούν την πολεοδομική οργάνωση του αστικού χώρου της Θεσσαλονίκης, το πώς σχεδιάστηκε η πόλη στα πεδινά της τμήματα με το ιπποδάμειο πολεοδομικό σύστημα. 

 Δρόμοι κάθετοι μεταξύ τους διαμορφώνουν οικοδομικές νησίδες με κτίσματα οικιστικής και εργαστηριακής χρήσης. Ο ίδιος σχεδιασμός διατηρείται και στους ρωμαϊκούς χρόνους, με μετασκευές μικρής κλίμακας στην κάτοψη των κτισμάτων. 

 Στον 4ο αι. μ.Χ. οι μαρμαρόστρωτοι πλέον δρόμοι πλαισιώνονται από κιονοστήρικτες στοές και εκατέρωθεν αυτών ανεγείρονται μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα με πολυτελή ψηφιδωτά δάπεδα, εντοίχιο γραπτό διάκοσμο, ορθομαρμαρώσεις και opus sectile».

«Την ίδια εποχή, βορείως του decumanus, στη συμβολή με τον cardo της οδού της Αγίας Σοφίας, κατασκευάζεται κρηναίο οικοδόμημα/νυμφαίο που εμφανίζει επάλληλες οικοδομικές φάσεις.

 Δραστική επέμβαση στον πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης συντελείται τον 6ο αιώνα: ο μαρμαρόστρωτος decumanus διαπλατύνεται, τα παλαιότερα οικοδομήματα ισοπεδώνονται και στη θέση τους διαμορφώνονται πλακόστρωτες πλατείες στα κεντρικά σταυροδρόμια της πόλης. 

 Οι επιβλητικές αυτές αρχιτεκτονικές διαμορφώσεις του δημόσιου χώρου, π.χ. πλατείες, στοές και κρήνες/νυμφαία, στην πορεία των κεντρικών οδών αποτελούν την τελευταία μνημειακή εικόνα της ύστερης αρχαιότητας» αναφέρει η κ. Βασιλειάδου.

Στους ίδιους σταθμούς διακρίνεις και τη χρονική περίοδο από τις βυζαντινές αγορές έως την πυρκαγιά του 1917. Η ανασκαφική έρευνα στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης αποκάλυψε τμήματα της βυζαντινής αγοράς κατά μήκος της κεντρικής οδού, της λεγόμενης Λεωφόρου ή Μέσης των Βυζαντινών.

 Επίσης, αποκαλύφθηκε η κεντρική χαλικόστρωτη οδός των βυζαντινών χρόνων στο ίχνος του παλαιότερου decumanus maximus με μέσο πλάτος 5,5 έως 6,5 μ. Νέοι δρόμοι με ευθύγραμμη, ελικοειδή και διαγώνια πορεία χαράσσονται ή υφιστάμενοι αλλάζουν πορεία, ορίζοντας παράλληλα και την έκταση των οικοδομικών νησίδων. 

 Οι νησίδες από λασπόκτιστα κτίρια κατέλαβαν τον δημόσιο χώρο, τα πεζοδρόμια και τις στοές της ύστερης αρχαιότητας. Πρόκειται για εργαστήρια και καταστήματα μιας αγοράς όπου παράγονταν κοσμήματα, είδη μεταλλοτεχνίας, υαλουργίας, κεραμικά. 

 Πλινθόκτιστες κατασκευές, κλίβανοι, πάγκοι εργασίας, μαζί με εργαλεία, μήτρες κατασκευής κοσμημάτων, ημιτελή κεραμικά και τριποδίσκους πιστοποιούν την παραγωγική χρήση των χώρων σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου. 

 Οι πολεοδομικές αλλαγές που διαπιστώθηκαν κατά την οθωμανική περίοδο δεν φαίνεται να είναι ριζικές. Άλλωστε, τα οικοδομικά κατάλοιπα βρέθηκαν διαταραγμένα στα υπόγεια των κτιρίων των νεότερων χρόνων. 

 Το ανώτερο στρώμα που εντοπίστηκε και στους δύο σταθμούς έδωσε στοιχεία για την πολεοδομική οργάνωση της Θεσσαλονίκης κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας, που σηματοδοτείται από αλλαγές με στόχο τη δημιουργία μιας πόλης σχεδιασμένης σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. 

 Τα κτίρια που ανεσκάφησαν, κυρίως υπόγεια, βρέθηκαν κατεστραμμένα από την πυρκαγιά του 1917 που κατέκαψε το κέντρο της Θεσσαλονίκης και αποτέλεσε το εφαλτήριο για τον σχεδιασμό της σύγχρονης πόλης. «Το δίλημμα "αρχαία ή μετρό" έχει ξεπεραστεί πλέον. 

Ένα σύγχρονο τεχνικό έργο δεν μπορεί να καταστρέψει ένα αντίστοιχο της αρχαιότητας. Σκοπός μας είναι να αναδείξουμε και να συμπληρώσουμε τη λειτουργία του μετρό με τις αρχαιολογικές ανασκαφές. 

 Προφανώς, αν δεν είχε γίνει το μετρό, δεν θα μπορούσαμε να έρθουμε σε επαφή με τόσα σημαντικά ευρήματα ούτε με τις περιόδους της πολεοδομικής ανασυγκρότησης της πόλης» καταλήγει η κ. Βελένη την ώρα που βγαίνουμε και πάλι στην επιφάνεια και στη Θεσσαλονίκη του 2018.

Σταθμός Αγίας Σοφίας. Mπουκαλάκια φαρμακείου από το στρώμα της πυρκαγιάς του 1917. (Αρχείο ΕΦΑΠΟΘ. Φωτ. Ο. Κουράκης)

Αμαξοστάσιο Πυλαίας, τμήμα της προκασσάνδρειας πόλης, 5ος-4ος αι. π.Χ. (Αρχείο ΕΦΑΠΟΘ. Φωτ. Κ. Ξενικάκης)

Σταθμός Βενιζέλου, αεροφωτογραφία. Η διασταύρωση της οθωμανικής περιόδου. (Αρχείο ΕΦΑΠΟΘ. Φωτ. Κ. Ξενικάκης)

Σταθμός Δημοκρατίας, Βόρεια και Νότια Είσοδος, Αεροφωτογραφία. Ερείπια αποθηκών και εργαστηρίων της ύστερης αρχαιότητας, εκατέρωθεν του δρόμου που οδηγούσε στη Χρυσή Πύλη. (Αρχείο ΕΦΑΠΟΘ. Φωτ. Α. Σαμουρκασίδης)

Σταθμός Σιντριβάνι. Βασιλική και τετράπλευρο κτίσμα. (Αρχείο ΕΦΑΠΟΘ. Φωτ. Κ. Ξενικάκης)

Σταθμός Φλέμινγκ, τμήμα νεκροταφείου ρωμαϊκών χρόνων. (Αρχείο ΕΦΑΠΟΘ)